Samsun, bir göç kenti... Yerlilerin yanı sıra Kafkasyalısı, Karadenizlisi, doğulusu, batılısı derken Türkiye'nin bütün güzide renkleriyle süslenmiş bir çiçek bahçesi gibi!
Gülistanın içindeki allı beyazlı gül yaprakları misali uyum içinde yaşayan bu güzel insanlardan bir bölümü de 1924-26 yılları arasında nüfus mübadelesiyle gelenler elbette...
Bugün Yunanistan toprakları içinde kalan Kavala, Drama ve Kayalar gibi şehirlerden gelip de Samsun limanına inenlerin sayıları resmi kayıtlara göre 30 bin civarında imiş. Bunlardan yaklaşık dörtte biri Sinop, Ordu, Amasya, Tokat, Sivas, Yozgat gibi komşu vilayetlere iskan edilmiş. Kalanlar ise Yakakent, Alaçam, Bafra, Ondokuzmayıs, Atakum, İlkadım, Canik, Tekkeköy, Kavak, Havza, Vezirköprü, Ladik ve Çarşamba ilçelerine imamesi kopmuş tespih taneleri gibi saçılmış.
***
Komşuları onlara 'muhacir' diyor. Ama bu lafı sevmiyor bizim kızancıklar. Muhacir kelimesini biraz 'yurdunu terk eden, köksüz kişi' gibi anlıyorlar. 'Biz son ana kadar memleketi bekledik. Atatürk bizi çağırmasaydı Rumeli'ni terk etmezdik!' diyorlar.
Kendilerini bazen 'mübadil' bazen de 'Balkan Türkü' diye tarif ediyorlar. Mübadil kelimesi, Lozan Anlaşmasından kalma bir uluslararası hukuk deyimi... Balkan Türkü tanımını ise etnik bir tabir olarak benimsiyorlar...
***
Bu terimlerin anlamını bilmeyen bir kısım cahiller, 'Mübadil kelimesini boş verin, siz Türksünüz' diye akıl vermeye kalkıyor. Sanki Türk kelimesini reddeden mübadil varmış gibi!
Bütün mübadiller, Balkan Türkü'dür. Ama bütün Balkan Türkleri mübadil değildir.
Lozan Anlaşması ile gelen Balkan Türkleri, mübadildir. Başka sebeplerden dolayı Balkanlar'dan göç etmiş Türkler ise mübadil değildir... Mesele bu kadar basit...
***
Samsunlu mübadiller, ilk sivil örgütlenmelerini elli sene önce Rumeliler Derneğini kurarak yapmışlar. Başlangıçta çok büyük ses getiren bu cemiyet, her nedense fazla yaşatılamamış.
1980'lerin sonlarına doğru kurulan Samsun Balkan Türkleri Derneği ise yaşayan en eski kuruluş olarak varlığınıbaşarıyla devam ettiriyor.
2003'te kurulan Samsun Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Derneği ise postmodern bir hemşeri derneği olarak Türkiye'nin bu alandaki en etkili ve üretken STK'larından birisi haline gelmiş durumda.
***
Samsun Mübadele Derneği kurulduğunda, yoğun bir mahalle baskısına direnmek zorunda kalmıştı. O zamana kadar Balkan dernekçiliğine, 'Biz bir araya gelirsek şu kadar vekil, bu kadar belediye reisi çıkartırız' diyen bir anlayış hakimdi. Dernek denince akla lokalde toplanıp yemek içmek geliyordu.
Bu gün eski anlayışla cemiyetçilik yapan hiçbir Balkan derneği yok. Orta Karadeniz Bölgesinde beş ilde, çok sayıda ilçe ve onlarca köyde açılan dernekler, artık birbirinden güzel kültürel etkinlikler yapıyor. Eskisiyle yenisiyle, yaptıkları çalışmalara birbirlerini davet ediyor ve güç birliği yapıyorlar.
***
Samsun Mübadele Derneği, sözlü tarih çalışmaları yaparak birinci kuşak son mübadilleri kayıt altına aldı.
Samsun'dan Yunanistan'a ilk toplu 'memleket gezilerini' tertipledi.
Türkiye'nin Kültür Bakanlığı envanterine kayıtlı ilk mübadele müzesini Alaçam'da hizmete açtı.
Samsun kent müzesinin mübadele ile ilgili bölümünü oluşturdu.
13 defa uluslararası Balkan tarih kongresi düzenledi. Yayınladığı akademik içerikli kitaplar, dünya üniversitelerinin kütüphanelerinde kaynak kitap olarak yerini aldı.
Ekonomik krize rağmen Samsun'da bir Rumeli minyatür müzesi ve mübadele evi kurmak için çalışmalarını sürdürüyor.
TİKA, Dışişleri Bakanlığı, Atatürk Araştırmaları Merkezi, İçişleri Bakanlığı gibi birçok resmi kuruluşla ortak projeler yürütüyor. Bu projelerin bir bölümünü, milli Balkan politikalarımız zarar görmesin diye kamuoyu ile bile paylaşmıyor.
Bölgedeki tüm derneklerin bir çatıda temsilini mümkün kılmak için Karadeniz Rumeli Dernekleri Federasyonu'nun kurulmasına da ön ayak oldu.
***
Samsun Mübadele Derneği, bu sene ilk defa bir akademik kongreyi yurt dışında yapacak. Hem de sessiz sedasız. Şova kaçmadan, kişisel reklam peşinde koşanlara pirim vermeden!
6-7 Aralık günleri, Makedonya'nın Gostivar kentinde, Uluslararası Vizyon Üniversitesi iş birliğinde gerçekleşecek olan Balkan Tarih Kongresi, birkaç hafta evvel Samsun'da yapılan kongrenin ikinci ayağı özelliğini taşıyor.
***
Samsun Mübadele Derneği başkanı Olcay Yanık hanımefendi veKardef Genel Sekreteri Salih Meriç isimleri özellikle anılmayı hak ediyor.
Ama bunlara KARDEF başkanı Kemalettin Altınsoy, Samsun Mübadele Derneğinin yönetim kurulu üyeleri ve kongre bilim kurulu başkanı Bünyamin Kocaoğlu'nu eklemek gerek.
Bu zorlu ekonomik ve uluslararası siyasi koşullarda 40 akademisyeni bir araya getirip Makedonya'da bir bilimsel Balkan Tarih Kongresi düzenlemek her yiğidin harcı değil.
Çok değil, bir asır önce bizim olan topraklarda Türk kimliğiyle bilim üretenlere selam olsun!